روانشناسی وجودی: سه لایه وجود و چگونگی تاثیر آنها بر سلامتی

جایگاه اضطراب در روانشناسی وجودی

از منظر وجودی هر کاری که ما می کنیم زاییده اضطراب است. این اضطراب حتی نامی متفاوت با اضطراب های عمومی دارد. به این اضطراب لقب «اضطرار هستی» یا «دلهره زندگی» را نیز داده اند (The angst of Life). هر انسان به طور ناخودآگاه می داند که هستی زندگی او ممکن است به نیستی برسد. در واقع دلهره هستی در لایه بقا به شدت قوی و حاضر است.

به همین جهت، هر انسان بواسطه این نیروی هول آور و دلهره زا هر روز صبح از خواب بر می خیزد. به دنبال رسیدن به این و آن جایگاه است. و سعی و کوشش می کند تا بتواند با غرق کردن خود در کار، لذت، تفریح، هیجان، فکر، و به طور کلی فعالیت، از این اضطرار و اضطراب عمیق دوری کند.

بودن-در-طبیعت باعث کاهش دلهره هستی می شود

جایگاه دلهره و اضطراب در روانشناسی وجودی بسیار اساسی است. تمامی انگیزش ها و منابع سازنده زندگی بشری از دل همین دلهره بیرون می آیند. نگرانی و هولی که قرابت نزدیکی با مرگ آگاهی نیز دارد. بودن-در-طبیعت به معنای درک هم آهنگی و هم گوهری خود با سایر اجزای هستی، می تواند به این دلهره مرهم بگذارد.

طبیعت به معنای فطرت

گاهی اوقات موقع مطالعه روانشناسی وجودی، خصوصا از دیدگاه اروین یالوم، این نگاه فطرت انگارانه را در آرای او می بینیم. از منظر یالوم، همدلی بخش ذاتی بشر است. در واقع، شاید حتی گاهی اینطور به نظر برسد که روانشنایس وجودی میانه خوبی با تکامل و نگاه فیزیولوژیکی هم ندارد. و عموما بر اساس آنچه که از همه ابعاد وجودی درک می کند، نتیجه گیری و اندیشه می کند. 

به همین جهت، خیلی ساده ممکن است یک روانشناس وجودی به شما بگوید که همدلی و اندیشیدن درباره معنای زندگی، اندیشیدن درباره تلخ کامی ها و تلاش برای رشد و زندگی کردن اصیل، جایگاه ذات انگارانه برای بشر دارد. یعنی میل ذاتی اوست. و جدا افتادن از این طبیعت به معنای ذات واقعی خود یک شخص، می تواند باعث ایجاد مشکلات روان شناختی برای یک شخص بشود.

دلهره هستی و جدا افتادن از ابعاد وجود

شاید بتوان گفت که دلهره هستی که از منظر وجودی به مثابه منبع اصلی تمامی حرکات و دست آوردهای بشری است، صرفا چیزی غیر از جدا افتادن نیست. و راه درمان هم نوعی ایجاد صمیمیت بین ابعاد وجودی، داشتن روابط سازنده، و اندیشیدن اصیل نسبت به معنای زندگی، مرگ، و سایر ابعاد هستی یک شخص است.

جدا افتادگی از بُن آدمی در روانشناسی وجودی

از جانب فلاسفه وجودگرا جدا افتادگی از بُن و اساس خود به صورت پرتاب شدن به درون هستی تعبیر شده است. شما اکنون اینجا هستید و در درون هستی قرار دارید. از منظر شرقی، این جدا افتادگی را به معنای جدایی تعبیر می کنیم. و جدایی و یا توهم جدایی اساس بیماری های روانی و جسمی در نظر گرفته می شود.

در روانشناسی وجودی، این جدایی با نام دور افتادن از ریشه های انسانی خود و پرتاب شدن به درون هستی نگریسته می شود. وقتی که یک شخص به دنبال شناخت خود می رود، به این لایه عمیق درونی برخورد می کند. شناخت خود بدون شناخت ذات خود ناممکن است.

بودن با دیگران و طبع اجتماعی انسان از نگاه روانشناسی وجودی

بودن با دیگران یا وجود داشتن با دیگران یکی دیگر از لایه های وجودی انسان است. بودن با دیگران به معنی طبیعت اجتماعی یک انسان است. انسان از اساس موجودی اجتماعی است و نیاز به تعامل با دیگران دارد. بسیاری از جنبه های وجودی یک فرد نیز از جایی که در لایه های وجودی با همه افراد دیگر همسان هستند، از طریق تعامل و اجتماعی شدن بهتر درک می شوند.

برای نمونه، تنهایی یکی از ابعاد وجودی هر انسان است. هر فرد تنهاست. من تنها هستم. شما تنها هستید. و هر کسی که تصور کنید، هر قدر مشهور، مهم، صاحب قدرت، ثروت، دانش، همه افراد، تنها هستند. این تنهایی حتی با حضور در جمع نیز باز همان تنهایی است. اما حضور در جمع، حضور با دیگری، تجربه صمیمیت و گفتن و شنیدن از زیبایی و وجود و شعر و تنهایی و غم و کار و دشواری و ترس و بیم و آرزو و هر آنچه بخشی از تجربه زندگی بشری است می تواند ما را به خودمان نزدیک تر کند. زیرا همین تجربه صمیمیت از منظر روانشناسان وجودی، یک میل و استعداد ذاتی بشری است.

وجود داشتن با دیگری و نزدیکی به خود

نزدیک شدن به خود از طریق بودن با دیگری یا دیگران، می تواند تجربه ای درمانی باشد. روانشناسی وجودی و یکی از معروف ترین چهره های آن «اروین یالوم» همواره می گوید که «رابطه است که درمان می کند». رابطه انسانی که بر اساس همدلی، محبت، کمک رسانی، صداقت، و گشودگی به شناخت خود و دیگری بنا نهاده شده باشد، می تواند به عنوان یکی از عمیق ترین منابع درمانی در نظر گرفته شود.

ما در رابطه به دنیا می آییم، در رابطه رشد می کنیم، در رابطه آسیب می بینیم و در رابطه درمان می شویم. وجود داشتن با دیگری می تواند ما را به طبیعت خود نزدیک تر کند. انسان از اساس موجودی اجتماعی است، اما این اجتماعی بودن در اینجا بیشتر از منظر تجربه صمیمیت و بودن با دیگری نگریسته می شود.

بودن با خود

مگر می شود طور دیگری هم بود؟ مگر می شود با خود نبود؟! پاسخ اینجاست که بله! بودن با خود یا بودن، وجود داشتن، هستن، و یا تعابیر دیگری که برای آن بکار می رود به معنی اندیشه کردن، در آسایش بودن، توانایی سکوت کردن، هیچ کاری نکردن، فکر کردن در مورد گذشته، نگاه کردن به لحظه حال و برنامه ریزی درباره آینده است. شاید گاهی شبیه به نوعی خلوت کردن با خود باشد.

شما بایست برای خودتان وقت بگذارید تا این لایه وجودی را تجربه کنید. اصلا دور از ذهن نیست که بسیاری از افراد از صبح تا به شب مشغول انجام دادن کارها و فعالیت هایی باشند که دیگر زمان و فرصتی برای خلوت کردن با خود باقی نمی ماند.

دور باطل و نبودن با خود

وقتی که اکثر ساعات و دقایق روزهای زندگی ما شبیه به طی کردن دوباره و دوباره و دوباره یک دور باطل شود. ما دیگر چگونه زمانی برای بودن با خود، و اندیشه کردن در مورد کارهایمان، خودمان، وجودمان و ارزیابی آنچه که واقعا در زندگی برای ما مهم است، خواهیم داشت؟ به همین جهت، بودن با خود که سرمنشا اندیشه کردن، تامل کردن و ارزیابی زندگی از دریچه وجودی ماست، یکی از لایه های وجودی هر انسانی است.

هر انسانی در نهایت تنهاست. اما گاهی این تنهایی و نپذیرفتن آن و یا اسیر شدن در تصور تنهایی به معنای جدایی، ممکن است آنچنان بار عاطفی و احساسی داشته باشد که برخی از افراد دست به هر کاری بزنند تا مجبور نباشند اندکی را با خودشان در تنهایی سر کنند. قدم زذن، نوشتن، نشستن، نوشیدن یک فنجان چای در خلوت و تنهایی خود، می تواند تجربه ای آنچنان عمیق باشد که ما را وادار کند تا از خودمان بپرسیم: آیا ممکن است خوشایندی این تجربه به دلیلی غیر از اهمیت وجودی آن باشد؟