روانشناسی و هنر؛ از ادبیات و موسیقی تا مجسمه سازی
در بخش روانشناسی و هنر، به معرفی و تحلیل برخی از آثار هنری خواهم پرداخت. بعضی از این آثار در حوزه ادبیات و نگارشی هستند. در واقع شاید بتوان میان کلمه و نُت موسیقی تا مجسمه یک طیف را در نظر گرفت. در این بین، موسیقی، ادبیات، شعر، فیلم و سریال، نقاشی، و برخی دیگر از شاخه‌های هنر قرار می‌گیرند.
نمی‌شود زندگی کرد و مدعی بود که تجربه زیستی غنی داشت، اما از جام زرین هنر نچشید. نمی‌شود از روانشناسی و هنر ندانست. فرایند خلق یک اثر هنری مانند کاری است که یک کیمیاگر انجام می‌دهد(کارل یونگ). از منظر روانشناسی تحلیلی، میان عمل خلق کردن و کیمیاگری درونی قرابت نزدیکی هست.
از منظر تحلیلی نیز، آثار هنری همیشه مورد توجه بوده اند. هنر برای برخی فلاسفه تا بلندای دلیلی برای هستی و زیستن بر شده است. و هر انسانی نیز در طول تجربیات زندگی خود، با هنر مواجه می‌شود. هنر، پیشتر ها معنایی هم‌ارز هنر زیستن داشته است.
پس سعی کنیم از آن معانی هنر نیز غافل نباشم. وقتی که صحبت از روانشناسی و هنر می‌کنیم، همان زندگی است. شاید کسی بگوید که اینجا هنر به معنی «مهارت» و «توانمندی» است، اما روانشناسی و هنر در نظر من به معنی زیستن است. همانطور که حافظ می‌سراید:
لطیفه‌ایست نهانی که عشق از او خیزد
که نام آن نه لب لعل و خط زنگاریست
جمال شخص نه چشم است و زلف و عارض و خال
هزار نکته در این کار و بار دلداریست
حتی رویا دیدن نیز می‌تواند هنر باشد. پس وقتی که از روانشناسی و هنر صحبت می‌کنیم، می‌توانیم معنایی وسیع برای هنر در نظر بگیریم. بیش از اینکه قائل به این میزان کلی گویی باشیم، با در نظر گرفتن هنر، نه به عنوان کاری که صرفاً یک هنرمند خلاق انجام می‌دهد. بلکه با دیدنِ هنر در عرصه هستی، آن را هم ارز زندگی قرار می‌دهیم. قبال اطلس هر انسان بالنده و رشد یافته ای با هنر رابطه‌ی نزدیکی دارد.
بنابراین، روانشناسی و هنر، یعنی کشفِ هنری که قابلیت نشان دادن زندگی را دارد. اگر هنر هم ارز زیستن است، پس حتی اثری هنری که به مرگ اشاره دارد نیز در راستای زندگی است. همچنین، روان درمانگری از نظر من بیش از آنکه علم و دانش باشد، هنر است.
سریال: افسانه جوینده The Legend of the Seeker
افسانه جوینده از دسته سریال های کهن الگویی یا فانتزی است. کهن الگوهای مطرح شده در این سریال، کهن الگوی جادوگر، کهن الگو قهرمان، کهن الگوی آنیما، و سایه هستند. در این سریال دو فصلی، داستان سفر قهرمانی به خوبی به تصویر کشیده شده است.
اگر به سریال های فانتزی علاقه مند هستید، این سریال می تواند برای شما جالب باشد. البته به طور مختصر ذکر این نکته را ضروری می بینم که کارل یونگ در اواخر عمرش نسبت به پناه بردن به دنیای فانتزی هشدار می داد. یونگ تمامی تلاشش را برای بازنمایی حقایق روانی از راه تحلیل کهن الگویی روایت های کهن انجام داد.
امروزه، این روایت های کهن الگویی دیگر نه با نام اسطوره و داستان های اساطیری و نه با نام داستان های مهم شناخته می شوند، بلکه صرفا لقب داستان و روایت های فانتزی را به خود گرفته اند. شاید دانش نسبت به این موضوع که در پشتِ ظاهر شخصیت ها و روایت های اساطیری، واقعیت های روانی نهفته است، بتواند به تامل کردن در این آثار کمک کند.
سریال: لژیون Legion
مانند بسیاری دیگر از سریال های اساطیری نوین یا اسطوره های مدرن که لقب هایی مثل علمی-تخیلی یا فانتزی را یدک می کشند، سریال لژیون نیز در واقع یک سفر قهرمانی است. بسط هشیاری و آگاه شدن به واقعیت وجودی در این سریال از طریق ایجاد تروما و آسیب بروز می کند.
در بسیاری از مواقع، تروما و آسیب زمینه بروز نوع فزاینده تری از آگاهی می شوند، اما وقتی که هیچ گونه پیش زمنیه فرهنگی برای بروز آن وجود نداشته باشد، عموما میان هذیان و توهم و رشد روانی نوسان می کند. داستان سریال لژیون، نوعی روایت از سفر قهرمانی ناکام و واپس رونده است.
در این داستان، قهرمان (ایگو) بجای رشد و شکوفایی، رو به تخریب و ویرانی می آورد و در پذیرش واقعیت موجود و سرگذشتی که بر او رفته است، تا آخرین لحظات مقاومت می کند و سرانجام در یک دنیای فانتزی در فانتزی، فرو می رود.
کتاب: هنر انسان شدن نوشته کارل راجرز
کتاب هنر انسان شدن نوشته کارل راجرز را شاید بتوان یکی از خواندنی ترین نوشته های مربوط به روان‌درمانی دانست. راجرز اصولا نوشته‌های تخصصی چندانی ندارد و عمده‌ی نوشته‌ها و تالیفات او قابلیت خوانده شدن توسط عموم را دارند.
در این کتاب، کارل راجرز با همان فروتنی و سادگی همیشگی اش به شرح نگاه انسان‌گرایانه به درمان می‌پردازد. نگاه انسان‌گرایانه بمانند نگاه وجودی یا همان اگزیستانسیال به هیچ وجه متکی بر تکنیک بخصوصی نیست.
در واقع کارل راجرز که تحت نظر روانکاوهای فرویدی تحلیل شده بود و آموزش دیده بود، دنبال کردن راه روانکاوی را بسیار ناکافی دانست. او فعالانه تلاش کرد تا فلسفه و نگاه تازه ای ایجاد نکند بلکه بر روی برخی خصیصه ها به مانند همدلی، شنیدن فعالانه، و پذیرش تاکید کرد.
سریال: بزرگ شده با گرگ ها Raised by Wolves
سریال بزرگ شده با گرگ ها در دسته سینمای علمی-تخیلی قرار میگیرد. بازیگر معروف نقش مرد این سریال همان شخصی است که در سریال وایکینگ ها ایفای نقش کرده است. در این سریال ربات ها به طرز خارق العاده ای پیشرفته کرده اند و تعارض بین انسان ها به حدی بالا گرفته است که تقریبا گونه بشر تا آستانه انقراض خود پیش رفته است.
به همین جهت، در قالب رایج سریال های اساطیری نوین، یا همان فانتزی ها و علمی-تخیلی ها، تعداد محدودی از انسان ها به سیاره ای دیگر فرستاده می شوند، تا بتوانند گونه رو به انقراض انسان را حفظ کنند. این تم اسطوره ای در بسیاری از داستان های دیگر نیز تکرار شده است و احتمالا شما با آن آشنا باشید.
به هر ترتیب، نکته جالب این روایت آن است که حالا دو اندروید (ربات مدرن) وظیفه نگهداری و ایفای نقش پدر و مادر را برای کودکان بجای مانده از انسان برعهده دارند. تعارض میان انسان ها به طور کلی به تعارض و نزاع میان افراد معتقد و افراد آتئیست باز می گردد.
کتاب: هم‌آفرینی تغییر اثر جان فردریکسن
کتاب هم‌آفرینی تغییر، فنون تاثیر گذار درمان پویشی نوشته جان فردریکسون است. این کتاب را شاید بتوان از مفصل‌ترین آثار در زمینه درمان پویشی فشرده کوتاه مدت یا همان ISTDP قلمداد کرد.
جان فردریکسن در این اثر به شرح مختصری از زندگی نامه خود و دشواری هایش در راه درمانگری می‌پردازد. او سپس به شواهد فیزیولوژیکی و عصب شناختی و آخرین یافته های تجربی و پژوهشی در حوزه سلامت روان اشاره می‌کند.
درمان پویشی کوتاه مدت بر اساس مدل احساس، اضطراب و مکانیزم های دفاعی طراحی شده است و از چهره های اثر گذار این حوزه می‌توان به حبیب دوانلو و آلن عباس نیز اشاره کرد.
شعر: حافظ به سعی سایه
حافظ به سعی سایه، تصحیح هوشنگ ابتهاج متخلص به سایه از دیوان شعر حافظ است. این نسخه را شاید بتوان از جدیدترین آثار تصحیحی بر روی اشعار حافظ دانست.
به نظر من سایه به خوبی شعر حافظ را درک می‌کند و به همین جهت توانسته است برخی از واژه‌ها، مصراع ها و ابیاتی که خوانش آنها دشوار است را به صورت احتمالا درست آنها بازنویسی کند.
کتاب: انسان و سمبل هایش اثر کارل گوستاو یونگ
کارل گوستاو یونگ روانکاو و از بنیان گذاران روانشناسی تحلیلی است. یونگ برجسته ترین شاگرد فروید و به تعبیر و گمان بسیاری جانشین حتمی او بود.
پس از چند سال از فراگیری روانکاوی، یونگ که توانسته بود دانش جدید و نگاه تازه فروید را به جامعه جهانی روانشناسی بقبولاند، متوجه محدودیت های فرضیات فروید شد.
کارل یونگ کوشید تا نگاه خاص خودش را پایه گذاری کند و به آن لقب روانشناسی تحلیلی داد. روانشناسی تحلیلی علاوه بر اذعان به وجود یک ناهشیار فردی، به مفهومی به نام ناهشیار جمعی نیز اشاره دارد.
از منظر یونگ، ناهشیار جمعی دربرگیرنده‌ی نمادهای است که در عمق روان تمامی انسان‌ها فارغ از نژاد و موقعیت جغرافیایی و تاریخچه و زبان و سایر ویژگی هایشان است.
کتاب: همزاد اثر فئودور داستایوفکسی
داستایوفکسی بی‌شک از برجسته‌ترین نویسنده‌هایی است که دنیا تا کنون به خود دیده است. فئودور داستایوفسکی نه تنها رمان نویس قهاری است، بلکه از منظر فردریش نیچه، بزرگترین روانشناسی است که تا قرن ۱۹ پا بر روی زمین گذاشته است.
کتاب همزاد یکی از آثار مهم و بسیار خواندنی اوست.
کتاب: تفسیر خواب اثر زیگموند فروید
کتاب تفسیر خواب و یا همان تعبیر رویا نوشته پروفسور زیگموند فروید مهم‌ترین کتاب در حوزه روانکاوی است. نگارش این کتاب بخش بزرگی از زندگی حرفه‌ای فروید را دربرگرفته است و او تا پایان عمر سعی در بروز کردن آن داشت.
فروید در این کتاب به شرح فلسفه و نگاه خودش به عالم خواب و رویا می‌پردازد. او با رد کردن نگاه های پیشین نسبت به رویا، نظریه و پرکتیس روانکاوی را بنیان نهاد. روانکاوی را در ابتدا علم تعبیر خواب می‌دانستند زیرا عمده تلاش های فروید مربوط به این زمینه بود.
جمله‌ی معروف او «تعبیر خواب شاهراه ورود به ناهشیار است» به اهمیت پرداختن به رویاها از منظر زیگموند فروید اشاره دارد.
کتاب: روان‌درمانی اگزیستانسیال، اثر اروین یالوم
روان درمانی وجودی یا اگزیستانسیالیسم اثر اروین یالوم. نگارنده در این کتاب که منبع اصلی تمامی آثار دیگرش است، به بررسی چهار فاکتور مرگ آگاهی، آزادی، پوچی و مسئولیت پذیری می‌پردازد.
از منظر اروین یالوم، فرهنگ امروزی جامعه غربی به صورت فزاینده‌ای از توجه به فاکتورهای اصیل زندگی دور شده است. او استدلال می‌کند که واپس زدن مرگ آگاهی در کنار سایر فاکتور های وجودی مهم‌ترین افت هایی است که سبب ایجاد بیماری های روانی می‌شود.